تربیت بدون خشونت (كودك آزاری از نظر فقه شیعه)
نظرىات حضرت آیت الله العظمی صانعی پیرامون كودك آزاری از نظر فقه شیعه
تهیه كننده : صندوق كودكان سازمان ملل متحد (یونیسف)

حضرت آیة الله العظمى حاج شیخ یوسف صانعى، در سال 1316 ش، در خانواده اى روحانى در روستاى نیك آباد اصفهان ولادت یافتند. ایشان در سال 1325 ش، وارد حوزه علمیه اصفهان شدند و پس از گذراندن دروس مقدمات و كسب فیض از محضر علماى آن حوزه، در سال 1330 ش، براى ادامه تحصیل، رهسپار حوزه علمیه قم شدند. استعداد زیاد و جدّیت فراوان ایشان، باعث شد كه از همان زمان، در زمره طلاّب موفّق و مورد توجّه و علاقه بزرگان حوزه در آن زمان قرار گیرند. ایشان در امتحانات سطوح عالى حوزه در سال 1334 ش، رتبه اول را احراز نمودند و مورد تشویق مرحوم آیة الله العظمى بروجردى(قدس سره) قرار گرفتند.
آیة الله العظمى صانعى با تلاش و پشتكار فراوان توانستند در 22 سالگى به مرحله اجتهاد دست یابند و از سال 1354، رسماً تدریس خارج فقه را با كتاب زكات در مدرسه حقّانى شروع نمودند كه تقریرات آن درس به قلم دو تن از شاگردانشان، موجود است.
ایشان در دوران پس از انقلاب اسلامی در سمت های مختلف علمی و اجرایی قرار گرفتند،‌ از آن جمله می توان به دادستانی كل كشور، عضویت در شورای نگهبان و اولین دوره مجلس خبرگان و نیز نماینده امام خمینی (ره) در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی اشاره كرد.

س 1 - قوانین شرع مقدس اسلام و قرآن چه نظری در مورد كودك آزاری دارند ؟
ج ـ كودك آزاری نه تنها به عنوان آزار و اذیت انسانها كه حرام و جرم و گناه است، و نه تنها به عنوان اذیت موجود زنده جانداری كه اذیت را باجان خودش و با غریزه خودش درك می كند كه مورد تهدید و عذاب الهی و قرار گرفتن آزار دهنده آنها در آتش جهنم، حرام می باشد بلكه حرمت و گناه ویژه و خاص خود را دارد چون آزار آنها سخت خلاف عواطف و وجدان بشری و علاقه انسانی بوده و هست و آزار كسانی است كه توان دفاع از خود را نداشته و ندارند و باید به خدای بزرگ و مهربان وقادر و انتقام گیرنده از ظلم مظلومان از این گناه پناه برد و از ذات باری تعالی و رب العالمین درخواست ریشه كن شدن آن و زنده شدن فرهنگ و عواطف انسانی را نمود.

س 2 ـ روش های صحیح تربیت فرزندان كدام هاست؟
ج- كیفیت آن را باید علمای تربیت و روانشناسی و صاحبان فنون تربیت بیان نمایند، اما اجمالا باید تربیت كودك همراه با مهربانی و زبان كودك و تشویق و ترغیب همراه با بازی و سرگرمی با آنها و شخصیت دادن به آنها باشد و باید تربیت كننده به یك اصل اسلامی توجه كند كه در فرهنگ اسلامی ، كودكان را بزرگان آینده بداند و سرنوشت جامعه و انسانها را مرهون رشد و بزرگواری و تربیت آنان بداند.

س 3 ـ با در نظر گرفتن تاثیرات اجتماعی و روانی كودك آزاری ، آیا یك فرد مسلمان می تواند با مشاهده یا اطلاع یافتن از كودك آزاری در قبال آن سكوت اختیار كرده و بی تفاوت باشد؟ تكالیف مذهبی مسلمانان در صورت مشاهده بدرفتاری و كودك آزاری یا اطلاع یافتن از آن چیست ؟
ج- نه تنها یك انسان مسلمان، بلكه هیچ انسان با وجدان بشری و عاطفه انسانی نمی تواند در مقابل كودك آزاری بی تفاوت باشد كه امیر مؤمنان (علیه السلام) اولین امام شیعیان كه در زهد و عدالت و علم و فرهنگ سازی و تربیت، سر آمد همه انسانهای تاریخ، بعد از نبی مكرم اسلام(صلی الله علیه وآله) بوده، همگان را در مقابل همدیگر مسئول دانسته و فرمود «كلكم راع وكلكم مسئول عن رعیته» همه شما انسانها وظیفه رعایت دیگران و حفظ حقوق آنها و اذیت نشدنشان را داشته و دارید و باید پاسخگوی آن رعایت و حفظ باشید. در این كلام بزرگ همه انسانها مسئول شناخته شده اند و از شئون مسئولیت، آن است كه انسان در مقابل اذیت كودكان، بی تفاوت نباشد و در حد توانش با ارشاد و هدایت آزار دهنده و یا اطلاع آزار و اذیت به مسئولین قانونی آن، وظیفه خود را اداء نماید. وگرنه در مقابل خدای بزرگ و انسانها مسئول بوده و باید پاسخگو باشد.

س 4 ـ برای جلوگیری از شیوع كودك آزاری در جامعه مسئولیت افراد در موقعیت های مختلف از جمله والدین، كسانی كه از كودكان نگه داری می كنند، نهادهای مسئول كودكان، رهبران مذهبی ، كاركنان بیمارستان ها، معلمان، سیاستگذاران، و نمایندگان چیست؟
ج- هر كسی در حد مسئولیت خودش از ارشاد و هدایت گرفته تا قانون گذاری و مجازات باید جلوگیری نماید و وظایف هر یك از آنها بر حسب قدرتشان و توانشان از نظر شرع مقدس اسلام، واجب و لازم بوده و همگان در حد توان و مشروع و معروف باید دیگران را از گناه، مخصوصا گناه كودك آزاری بازداریم كه نهی از منكر از واجبات بزرگ اسلامی و دینی است.

س 5 ـ رفتار پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) وائمه معصومین با كودكان برای تربیت آنها به چه صورت بوده است؟ آیا در سیره پیامبر و ائمه معصومین برای تربیت كودكان از روش های خشونت آمیز (مانند تنبیه بدنی ) استفاده می شده یا خیر؟
ج ـ روش آنها همان بود كه در جواب 2 اجمالا بیان شد; لكن ناگفته نماند كه روش آنها در حد بالای از مكارم و بزرگواریها بوده و هست و نه تنها كودك آزاری در فرهنگ معصومین (سلام الله علیهم اجمعین) وجود نداشته و تحققش محال و غیر ممكن بوده، چون معصومند، بلكه فكر و خیالش هم در مغز واندیشه آنان خطور نكرده و نخواهد كرد و چگونه می توان اندیشه كودك آزاری را به پیامبری نسبت داد كه فرزندان دختر خود را در مقابل شخصی مرتب بوسه می زد، آن مرد به پیامبر (صلی الله علیه وآله)عرض كرد من ده پسر دارم از خودم و هیچگاه آنها را نبوسیده ام وشما چگونه است كه فرزندان دختر خود را می بوسید؟ فرمود من چه ارتباطی با تو دارم كه درخت عاطفه و عواطف انسانی از قلب تو ریشه كن شده; یعنی در حقیقت بدیهای تو و كارهای نادرست تو سبب دوری از انسانیت شده و گرنه هرچه انسانیت در شخصی كاملتر باشد، علاقه وعاطفه اش نسبت به كودكان و فرزندانش و مظلومین بی دفاع بیشتر و زیادتر خواهد بود، و انبیاء الهی و امامان بعد از آنها«صلوات اللّه علیهم اجمعین»، انسانهای كامل و وارسته ای بودند. آیا می توان گفت انبیائی كه بزرگان بشریتند و هادیان انسانها چون ابراهیم خلیل و موسی كلیم و عیسی مسیح در اندیشه هایشان كودك آزاری می گذشته چه برسد به عملشان و آیا می توان گفت در اندیشه علی بن ابی طالب(علیه السلام) چنین چیزی گذشته در حالی كه او انسانی است كه آنچنان با كودكان یتیم در زمان حكومت و قدرتش مهربانی می نمود كه بزرگانی از دوستان و آشنایانش می گفتند ای كاش ما در كودكی یتیم شده بودیم تا مورد این همه مهر و محبت علی بن ابی طالب(علیه السلام) قرار گیریم، او كودكان یتیم را بر دامن خود می نشاند و با انگشتان مباركش با همه قدرتش و داشتن كارهای زیاد به دهان آنها عسل می گذاشت و بازبان كودكانه و عواطف انسانی ، آنها را تحریك به خوردن عسل می نمود و این گونه قضایا را اگر در تاریخ چهارده قرن قبل تقریباً بررسی كنیم، به عظمت كار انبیاء و اولیاء و به اینكه آنها خیال كودك آزاری هم در مغزشان پدیدنمی آمد بیشتر باور می كنیم و باور می نمائیم.

س 6 - در صورتی كه امكان استفاده از روش های غیر خشونت آمیز برای تربیت و تنبیه طفل وجود داشته باشد، استفاده والدین یا معلمان از خشونت چه حكمی دارد؟
ج- به طور كلی استفاده از خشونت در تربیت كودكان حتی در جاهایی كه تربیت جز با خشونت ممكن هم نباشد، چون گناه و منكر و نامشروع است نادرست و غیر جائز است و با گناه نمی توان دیگری را تربیت كرد و هیچ گاه آتش نمی تواند پدید آورنده آب باشد و تاریكی نمی تواند و سیله نور و روشنایی باشد و در تمام تعالیم و تربیتهای اسلامی ، گناه نبودن كیفیت تعلیم و تربیت به حكم قطعی و بدیهی عقل و كتاب و سنت، ثابت و مسلم است و اسلامی كه دین بزرگواری است نمی تواند تعلیم و تربیت خودش را بر خشونت و آزار قرار دهد، چون خلاف بزرگواری اسلام است و خلاف كرامت انسانی كودكان و انسانها «ولقد كرمنا بنی آدم». آری ، ناگفته نماند برای جلوگیری از گرفتار شدن كودك به فسادهای اخلاقی و از بین رفتن شخصیت انسانیش و یا برای جلوگیری از امثال كشته شدنش به حداقل از خشونت با فرض انحصار طریق برای دفع فاسدتر به فاسد، مانعی ندارد لكن تشخیص موارد، ظریف و دقیق است.

س 7 - آیا طبق موازین شرع مقدس و قرآن كریم، والدین و كسانی كه از كودكان نگه داری می كنند، در قبال رفتارهای خشونت آمیزی كه نسبت به كودكان دارند، مسئول بوده و باید پاسخگو باشند یا این كه آنها مبری از پاسخگویی در قبال رفتار خود با كودكان هستند ؟
ج- آری باید پاسخگو باشند و آزار آنها نسبت به كودكان با آزارشان نسبت به بزرگسالان از نظر مسئولیت گناه و جزاء و كیفرشان تفاوتی نداشته و ندارد.

كریستین سالازار – فولكمن
نماینده صندوق كودكان سازمان ملل متحد (یونیسف) در جمهوری اسلامی ایران
دیدار كریستین سالازار نماینده یونیسف با حضرت آیة اللّه العظمى صانعى(مد ظله العالى)