خانواده

حضرت آيت الله العظمى حاج شيخ يوسف صانعى، در سال 1316 ش. در خانواده‌اى روحانى و اهل تقوا در روستاى نيك آباد اصفهان ولادت یافته است. جدّ ايشان آیت الله حاج ملاّيوسف، از علماى پرهيزگار و وارسته زمان خود بود. ايشان در فلسفه، از شاگردان ميرزا جهانگيرخان و در فقه، از شاگردان آيت الله العظمى ميرزا حبيب الله رشتى بود. آن بزرگوار به ميرزاى شيرازى بزرگ، رهبر نهضت تنباكو، دلبستگى فراوان داشته و از مروّجان وى بوده است. همچنین از آزادمنشى قابل توجهی برخوردار بوده و همواره در کنار مردم و در مقابل خوانين و زورمداران آن زمان، ايستادگى مى كرده است.

پدرشان مرحوم حجت الاسلام آقاى شيخ محمدعلى صانعى نيز عالمى وارسته و روحانى زاهد و پرهيزگارى بود و همواره فرزندان خود و بویژه یوسف را به فراگيرى علوم حوزوى ترغیب و تشویق می‌کرد و خود نیز به آموزش‌های نخستین و پایه‌ای آنان همت گماشت.

تحصیلات

بدینگونه آقای صانعی، در سال 1325 ش، وارد حوزه علميه اصفهان شد و چند سال بعد، پس از گذراندن دروس مقدمات و كسب فيض از محضر جمعی از علماى آن حوزه، در سال 1330 ش، براى ادامه تحصيل، رهسپار حوزه علميه قم شد. استعداد بسیار و جدّيت فراوان ايشان، باعث شد كه از همان زمان، در زمره طلاّب موفّق، مورد توجّه و علاقه بزرگان حوزه در آن زمان قرار گيرد. ايشان در امتحانات سطوح عالى حوزه در سال 1334 ش، رتبه اول را احراز نمودند و مورد تشويق مرحوم آيت الله العظمى بروجردى (ره) قرار گرفتند.

از همان سال بود كه با توجّه به ويژگي‌هاى منحصر به فرد درس خارجِ حضرت امام خمينى (س)، در آن شركت نموده، توانستند با نبوغ و جدّيت خود، تا سال 1342 بیش از هفت سال به طور مستمر از حوزه درس اصول و فقه و مبانى مُتقن حضرت امام بهره برده، در زمره شاگردان برجسته ايشان قرار گيرند. حضور فعّال در درس خارج امام (س) طى ساليان دراز و ممارست فراوان نسبت به فراگيرى مبانى و تحقيقات آن بزرگوار، اِشراف ايشان را بر ديدگاه‌هاى فقهى و اصولى امام را به درجه‌اى رساند كه در حد درک عمیق مبانى بود و از حدّ صِرف دانستن، بالاتر.

آيت الله العظمى صانعى با سعى و اهتمام و توفيق الهى توانستند در 24 سالگى به مرحله اجتهاد دست يابند.

بر کرسی تدریس و منبر خطابه

ايشان علاوه بر سال‌ها تلمّذ در حوزه درس حضرت امام، از محضر اساتيد بزرگى چون: آيت الله العظمى بروجردى، آيت الله العظمى محقّق داماد و آيت الله العظمى اراكى و آیت الله العظمی منتظری (رحمهم الله) نيز بهره برده‌اند و از سال 1352 تدریس خارج اصول و از سال 1354، رسماً تدريس خارج فقه را با كتاب زكات در مدرسه حقّانى (شهيدين) شروع نمودند و تقريرات آن درس‌ها به قلم دو تن از شاگردانشان، موجود است.

در طی نزدیک به 50 سال تدریس و شاگرد پروری جمع كثيرى از طلاّب و فضلا (بیش از 2000 نفر)، بویژه پس از شروع درس خارج فقه ايشان، توانستند از حوزه درس معظّم له استفاده كنند كه اينك بسيارى از آنان، جزو مبلغان، پژوهشگران و استادان ارزنده حوزه‌اند و برخى نيز در حدّ اجتهاد هستند كه در حوزه‌هاى علميه یا دانشگاه‌ها به تدریس در مراحل بالا اشتغال داشته‌اند و يا در کار قضاوت، نمایش‌گر مجلس یا اداره نظام جمهورى اسلامى، به ايفاى وظيفه پرداخته‌اند.

عشق به تحصیل، مطالعه و سپس تدریس، مانع سفرها و فعالیت‌های گسترده تبلیغی آیت الله صانعی نبوده و بلکه دستمایه منبرها و سخنرانی‌های پرشور ایشان نیز بوده است. این سفرهای تبلیغی به شمال و جنوب کشور (و به تهران) از سنین جوانی تا یکی دو سال پس از انقلاب هم ادامه یافت.

عنايت ویژه امام خمينى (س) و مسئوليت‌هاى اجرايى

حضور مستمر و موفّق آيت الله العظمى صانعى در درس‌های امام و جدّيت ايشان در درك و فراگيرى مبانى و تحقيقات امام و مراوده طولانى با آن بزرگوار، موجب شناخت ويژه حضرت امام خمينى نسبت به ايشان و بذل عنايت‌هاى خاص شد.

اين عنايت‌هاى پدرانه، براندوخته‌هاى علمى، اخلاقى و سياسى شاگرد برجسته‌اى چون آیت‌الله صانعى افزود و توانست ديدگاه‌هاى فقهى، سياسى و اجتماعى روشنى را براى معظّم له به دنبال آورد، تا آن جا كه رهبر كبير انقلاب اسلامى ايران، در مورّخ 1/12/1358، در حالى كه تنها حدود يك سال از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى مى‌گذشت، با دقّت و آگاهى و هوشيارى فراوان نسبت به همه جوانب و شايستگي‌هاى مورد نياز، يكى از مهم‌ترين مسئوليت‌هاى علمى و اجرايى كشور را به شاگرد برجسته و يار هميشگى خود (آیت الله شيخ يوسف صانعى) سپرد و وظيفه خطير عضويت در نخستین شوراى نگهبان را به ايشان واگذار كرد.

در حكم امام (س) خطاب به ايشان، آمده است:

«بنا بر اصل نود و يكم قانون اساسى جمهورى اسلامى كه به منظور پاسدارى از احكام اسلام و قانون اساسى از نظر عدم مغايرت مصوّبات مجلس شوراى اسلامى با آنها، شورايى به نام شوراى نگهبان تشكيل مى شود كه انتخاب شش نفر از فقهاى عادل و آگاه به مقتضيات زمان و مسائل روز از اين شورا به عهده اين جانب مى‌باشد، لذا جناب عالى را به عنوان يكى از شش فقيه، به عضويت شوراى نگهبان منصوب مى‌نمايم. از خداوند متعال، موفقيّت هر چه بيشتر شما را اميدوارم.»[1]

انتصاب معظّم له در شوراى نگهبان، اولين حكم رسمى و مسئوليت اجرايى ايشان از سوى حضرت امام خمينى بود و همان‌گونه كه در حكم مشخّص شده است، از ديدگاه سكّاندار كشتى بزرگ انقلاب، ايشان از همان ماه‌هاى اوليه پيروزى انقلاب، فقيهى شايسته و مجتهدی عادل و آشنا به همه شرايط و اوضاع و احوال انقلاب، مسائل روز و مورد نياز جامعه انقلابى و مردم مسلمان ايران بوده است.

آيت الله العظمى صانعى، پس از حدود سه سال تلاش بى وقفه در اين مسئوليت خطير، در مورّخ 19/10/1361 از آن شورا كناره‌گيرى كرد.

به جهت عنايت خاصّ امام به ايشان، در همان تاريخ 19/10/1361، حضرت امام در ديدار با رئيس ديوان عالى كشور و قضات شوراى عالى قضايى و شعب ديوان عالى كشور، بياناتى ايراد نمودند و در ضمن آن فرمودند:

«من از شوراى عالى قضايى كه بود، تشكّر مى‌كنم. اينها دو سه سال زحمت كشيدند، رنج بردند و خدمت كردند و براى مقامى هم نيامده بودند. آن‏ها از بزرگانِ روحانيون هستند. آن‏ها هم از محلّ مورد امنشان آمدند در محيطى كه زحمتش زياد و رنج و كارش زياد و مسئوليتش پيش خدا زياد بود. حال براى يك مرد روحانى با روحيات اسلامى، مطرح نيست كه رئيس ديوان عالى كشور شود يا دادستان كلّ كشور و يا كار ديگرى انجام دهد... و حالا ما مى‌خواهيم اين رنج را به گردن آقاى آقا شيخ يوسف صانعى به عنوان دادستان كل [بگذاريم‌‍‍] و معرّفى كنم به آقايان و من آقاى صانعى را مثل يك فرزند بزرگ كرده‌ام. آقاى صانعى وقتى كه سال‌هاى طولانى در مباحثاتى كه ما داشتيم تشريف مى‌آوردند، ايشان، بالخصوص مى‌آمدند با من صحبت مى‌كردند و من حظّ مى‌بردم از معلومات ايشان و ايشان، يك نفر آدم برجسته‌اى در بين روحانيون است و مرد عالمى است».[2]

بدين ترتيب، ايشان با تلاش بى شائبه و كوشش مستمر در يك دوره چند ساله، سرانجام از سمت خود استعفا دادند. به دنبال استعفاى معظّم له، حضرت امام خمينى در مورّخ 16/4/1364 طى بياناتى چنين فرمودند:

«از رفتن آقاى صانعى، متاسّف و متاثّرم. اميدوارم ايشان در هر كجا كه باشند، فرد مؤثّرى باشند. از زحمات و كوشش‌هاى ايشان، تشكّر و قدردانى مى‌كنم. من ايشان را سال‌هاى طولانى است كه مى‌شناسم. او مردى عالم، متعهّد و فعّال است».[3]

همچنين امام خمينى، چندى بعد در تاريخ 18/4/1364 در جمع اعضاى ديوان عالى كشور و مسئولان قوّه قضاييه، مطالبى را ايراد فرمودند كه در بخشى از آن چنين آمده است:

«... مسئله دادستانى كه همه مى‌دانيد از امور بسيار مشكل و حسّاس است و آقاى صانعى كه مردى فاضل و عالم است و سالها او را از نزديك مى‌شناسم و او را عنصرى فعّال و خوب مى‌دانم، تا به حال اين سمت را داشتند كه از زحمات ايشان تشكّر مى‌كنم.»[4]

البته معظّم له، مسئوليت‌هاى مهم ديگرى نيز داشته‌اند كه بعضى از آن‏ها عبارت‌اند از: نماينده حضرت امام خمينى (س) در شوراى عالى بازسازى مناطق جنگى، عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام، امامت جمعه قم، عضويت در اولين دوره مجلس خبرگان رهبرى به عنوان نماينده منتخب مردم تهران در انتخابات مورّخ 19/9/1361 با كسب بيش از دو ميليون رأى.

فعّاليت‌ها و مبارزات سياسى

اغلب مبارزات سياسى و فعّاليت‌هاى انقلابى ايشان در قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، تلاش در ابعاد فرهنگى و تبليغاتى بوده است. اين تلاش‌هاى ظلم ستيزانه، از طريق تبليغ، سخنرانى، حضور در تظاهرات و راهپيمايي‌ها و صدور اعلاميه و بيانيه‌هاى مهم سياسى انجام مى‌گرفت.

بر اساس آنچه در جلد سوم كتاب اسناد انقلاب اسلامى منتشر شده است، نام و امضاى آیت الله العظمى صانعى، در ذيل بیش از سى اعلاميه سياسى و انقلابى به ثبت رسيده است كه اولين آن، نامه‌اى است كه پس از انتقال حضرت امام خمينى از تركيه به نجف اشرف، از سوى علماى قم، خطاب به رهبر كبير انقلاب نوشته شده است. تاريخ انتشار اين نامه مهر ماه 1344 است. همچنين آخرين بيانيه‌اى كه نام و امضاى ايشان و ديگر همراهان انقلاب در ذيل آن مى‌درخشد، اعلاميه‌اى است كه در مخالفت با دولت بختيار، در تاريخ 17/10/1357 صادر شده است.

البته بديهى است كه تمامى اعلاميه‌هاى آن دوران، در كتاب مزبور نيامده است. مهم‌ترين بيانيه شديداللحن علماى قم در قبل از انقلاب، درباره «خلع يد شاه از حكومت» است كه به تأييد جمعى از فضلا و مدرّسان حوزه علميه قم رسيده است و نام و امضاى آیت الله صانعى نيز در ذيل آن به چشم مى‌خورد.

موضوع اعلاميه تاریخی مذكور، همچون ساير بيانيه‌هاى سياسى آن دوران، بسيار حسّاس، خطرناك و به گونه‌اى بود كه تنها انقلابيان واقعى و ياوران شجاع حضرت امام خمينى، جسارت امضاى آن را داشتند؛ چه اينكه صدور بسيارى از آن اعلاميه‌ها، از ديدگاه حكومت پهلوى، جرمى نابخشودنى و مستوجب قتل بود. شايد ترس از همين عواقب خطرناك موجب گرديد تا امضاى افراد معدودى از علما در ذيل اعلاميه «خلع شاه از حكومت» قرار گيرد.

سردمداران حكومت پهلوى، براى جلوگيرى از رشد فزاينده انقلاب اسلامى، همواره مى‌كوشيدند تا مسئله مرجعيّت امام خمينى را خدشه دار جلوه دهند و از آن طريق، در اذهان عمومى نسبت به صلاحيت علمى، سياسى و مذهبى معظّم له خللى وارد كنند. از اين رو، جمعى از علما و فضلاى حوزه‌هاى علميه، از جمله حضرت آیت الله صانعى، بخشى از تلاش سياسى و علمى خود را در خنثا كردن اين توطئه حكومت پهلوى قرار دادند و در جهت تثبيت مرجعيّت امام خمينى، فعّاليت مى‌كردند.

گستره تدريس

آيت الله صانعى، در طول ساليان متمادى، علاوه بر فعّاليت‌هاى گوناگون ديگر، اهتمام فراوانی به تدريس در حوزه علميه داشتند، به طورى كه هم زمان با يك دوره هيجده ساله تبليغ كه هر هفته از قم به تهران مسافرت مى كردند، روزانه، سه جلسه تدريس در قم داشتند:

تدريس كتاب مكاسب در مسجد امام حسن عسكرى (ع)؛

تدريس كفايـهالأصول و خارج فقه در مدرسه حقّانى.

معظّم له، اغلب كتاب‌هاى دوره مقدّمات و سطح را تدريس كرده‌اند. علاوه بر آن، علاقه و تبحّر ايشان در تدريس از يك سو، و درخواست طلاّب از سوى ديگر، موجب شده تا برخى از كتابها را به دفعات متعدد تدريس كنند، به طورى كه كتاب گرانسنگ و محقّقانه كفايـهالأصول را پانزده دوره تدريس كرده‌اند.

ايشان پس از حدود هشت سال، در حالى كه همچنان به تدريس برخى از كتب دوره سطح اشتغال داشتند، در سال 1352 تدريس دوره خارجِ اصول را در مدرسه علميه حقّانى شروع كردند و پس از گذشت 22 سال، در سال 1373 آن را به پايان رساندند.

آشنايى حضرت آیت الله العظمى صانعى با مبانى اصولى و فقهى حضرت امام خمينى (س) و اِشراف كامل بر آن‏ها به دليل سالها تلمّذ و تمحّض در محضر آن بزرگوار، ويژگى خاصّى به درس خارج ايشان در حوزه داده از دیر زمان ایشان را پرچمدار مبانی و مکتب فقهی و سیاسی امام (س) قرار داده است.

استاد كه بیش از 44 سال است به تدريس درس خارج اصول فقه مشغول هستند، محور درس خود را «تحريرالوسيله» حضرت امام خمينى قرار داده و همواره، علاوه بر تشريح و ارزيابى ديگر مبانى فقهى، عنايت ويژه اى به بررسى مبانى امام (س) دارند و اين، براى حوزه جاى بسى تأسّى دارد و با ارزش است.

روشن بينى و نگاه نقّادانه معظّم له، همراه با تعظيم و تكريم بسيار نسبت به سَلَف صالح و شيوه فقهى حوزه‌ها، و نيز ديدگاه‌ها و مبانى متين و راهگشاى استاد (دام ظلّه) در درس، براى صدها طلبه و روحانى فاضلى كه در درس ايشان حضور مى‌يابند، نكات ارزنده و راهگشايى را بويژه در حلّ معضلات اجتماعى و ارائه تصويرى روشن از فقه به همراه دارد.

ديدگاه‌هاى اجتماعى روشن، منطقى و راهگشا و توجّه به واقعيّات جامعه و عرف، همراه با اِشراف لازم بر سلوك‌هاى پذيرفته شده در فقه، دقّت‌هاى ارزشمند در قرآن کریم و بویژه آیات الاحکام، فقه الحديث و عنايت خاص به ارزيابى صحّت و سقم اسناد روايات و توجّه خاص به آراى فقهاى اصحاب، از جمله ويژگي‌هاى درس ايشان است. علاوه بر داير بودن حوزه درس عمومى، به صورت منظّم و مستمر، جمع ديگرى از فضلاى حوزه نيز از حضور استاد در جلسات علمی دیگر استفاده مى‌كنند.

چند سالى است كه ايشان فقط به تدريس فقه مى‌پردازند و تاكنون، موفّق به تدريس كتاب‌هاى زكات، خمس، حج، قضا، حدود، ديات، نكاح، طلاق، ارث، قصاص و كتاب شهادات شده‌اند. علاوه بر اين، بخشى از كتاب وقف، صلاتِ مسافر، اطعمه و اشربه، شرکت‌ها، منجزّات مريض، تقيّه، لاضرر، حجر، مسائل مستحدثه و برخى مسائل ديگر را نيز به بحث گذارده‌اند كه بعضى از آن‏ها تدوین شد و برخی دیگر در حال تدوين است.

توصيه استاد معظّم به شاگردان و فضلاى حوزه در پذيرفتن مسئوليت‌هاى مهم انقلاب و نظام، و نيز عنايت به حركت فقهى، اخلاقى و انقلابى حوزه، باعث شده است تا شاگردان، به مناسبت‌هاى مختلف، افزون بر توشه‌هاى ارزشمند فقهى، اصولى و رجالى، خود را فراروى مسئوليت‌هاى عظيم اجتماعى و سياسى ببينند. تعظيم ايشان نسبت به فقه در درس و تكريم تلاش‌هاى عميق و گسترده فقهاى گذشته از يك سو، و ارزيابى عالمانه ايشان نسبت به ادلّه، بويژه آيات و روايات از سوى ديگر، باعث مى‌شود كه باور ارزشمند شاگردان نسبت به فقه بى نظير شيعه و فقهاى عالى قدر آن، عمق يابد و از جانب ديگر، موجب شده تا حسّ شجاعت ارزيابى اقوال گذشتگان و نيز اعتقاد به راهگشايى فقه در بين شاگردان، تقويت شود.

انس با مردم، شناخت دقيق روابط اجتماعى و عرف، آگاهى از نيازهاى اجتماعى و واقعيّات روز، درك عميق مبانى جامع و مُتقن امام راحل (س)، در كنار حفظ اكيد موازين و چارچوب‌هاى فقهى و اهتمام به ادلّه متقن شرعى، علاوه بر دستاوردهاى ارزشمندى كه در مقام افتا دارد، افقهاى تازه‌اى را به روى شاگردان مى‌گشايد و اين احساس را در آنان تقويت مى‌كند كه فقه استوار شيعه، بر چه مبانى روشن و مستحكمى تكيه دارد و همواره زنده و راهگشاست؛ چنان‌كه تشويق مستمرّ شاگردان خوش استعداد توسط ايشان، سبب دلْ گرمى و شكوفايى استعداد آنان گردیده است.

برخى سجاياى اخلاقى و ویژیگی‌ها

ارادت خالصانه و عميق و در عين حال، آشكار معظّم له به خاندان عصمت و طهارت، بويژه ساحت مقدّس حضرت فاطمه (صلوات الله عليهم اجمعين) همواره براى اساتيد، فضلا، شاگردان، مراجعان و عموم طبقاتى كه به حضور ايشان مى‌رسند، شايان توجه است.

تواضع ايشان نسبت به مردم، بويژه روحانيان معظّم و اهل علم در حدّ خضوع، تكريم و احترام طلاّب و دانشجويان، تجليل از اساتيد و فضلا و تأكيد بر لزوم حفظ شئون و احترام بزرگان حوزه، از ويژگي‌هاى مشهود معظّم له است.

علاقه صادقانه، همراه با سوز و شفقتى كه نسبت به عموم جامعه، بويژه مردم دردمند و گرفتار و از جمله شاگردان کوشا و نیازمند خود داشته و دارند؛ ارادت همراه با تكريمى كه نسبت به ايثارگران، خانواده‌هاى شهدا و جانبازان دارند و نيز توجّهى كه به طبقات مستضعف جامعه دارند و خود، دردها و ناملايمات آنان را تا عمق جان درك نموده و تجربه كرده‌اند؛ سادگى بيت ايشان، ساده زيستى و احتياط بسیار در استفاده از وجوه شرعى، همه باعث شده است كه بسيارى از طلاّب و فضلا و طبقات مختلف جامعه، به راحتى بتوانند با ايشان رابطه مستقيم داشته باشند و مسائل مورد نظرشان را مطرح كنند. اينها و آنچه پيشتر گفته شد، نه تنها استاد معظّم را از توجّه مسئولانه نسبت به انقلاب و نظام جمهورى اسلامى و لزوم حفظ و تقويت آن، و نيز موضعگيرى درباره مسائل جهان اسلام و دخالت در فعّاليت‌هاى سياسى و اجتماعى و توجّه دادن به مصالح عالى اسلام و کشور و همراهى و همكارى براى فائق آمدن انقلاب و نظام بر مشكلاتْ، باز نداشته، بلكه مؤيّدى بر آن‏ها شده است.

نظريات فقهى، سياسى و اجتماعى ايشان، يادآور اين كلام امام خمينى (س) است كه «انبيا شغلشان سياست است و ديانت، همان سياستى است كه مردم را از اينجا حركت مى‌دهد و به تمام چيزهايى كه به صلاح ملّت و مردم است، هدايت مى‌كند».

بدینگونه معظّم له، رابطه مرجعيّت، فرهنگ، اخلاق و سياست را نشأت گرفته از روح معارف و تعاليم دين و شريعت دانسته و عقلگرایی، حق محوری، مردم باوری و عدالتخواهی را سر لوحه کارخویش قرار داده‌اند.

فقیه نو‌اندیش

جایگاه علمی و معنوی و ذخایر و تجارب ارزشمند یاد شده و خیل شاگردان و مراجعان از اقشار گوناگون بویژه فرهنگیان، دانشگاهیان و دینداران نوگرا عملاً آیت الله صانعی را در دو سه دهه اخیر (بویژه پس از درگذشت استادش مرحوم آیت الله العظمی اراکی) در منصب فتوا و مقام مرجعیت قرار داد.

در دوران اخیر ایشان به عنوان فقیهی برجسته و مرجعی نو‌اندیش مورد علاقه و توجه بسیاری از مسلمانان و شیعیان داخل و خارج کشور و همواره پاسخگوی هزاران مورد از مراجعات، استفتاآت و پرسش‌های دینی و شرعی بوده است و تا‌کنون صدها دیدار و مصاحبه با شخصیت‌های علمی، فرهنگی و بویژه خبر‌نگاران و رسانه‌های بین المللی داشته‌اند و پیام‌های مؤثر و ارزنده‌ای نیز به مناسبت‌ها گونا‌گون صادر کردند که مجموعاً بازتاب‌های گسترده‌ای در محافل داشته و مورد استفاده و استقبال اقشار مختلف قرار گرفته است.

در میان مواضع، فتاوا، دیدگاه‌ها و پیام‌های ایشان آنچه مشهودتر است، تکیه و تأکید پیوسته و شایسته بر حقوق انسان‌ها و کرامت ذاتی انسان، برابری انسانی و حقوقی زن و مرد، مرد سالاری دینی و عدالت اجتماعی است.

آثار و تألیفات

مسؤلیت‌ها و فعالیت‌های اجتماعی، آموزشی و سیاسی و اجرایی یاد شده برای آیت الله العظمی صانعی، مانع از انجام تألیفات و نگارش‌های علمی و فقهی نیز نبوده و بلکه زمینه‌ساز تحقیق و تألیف آثار گرانسنگ و ماندگاری هم شده است.

براي ارج نهادن به خدمات شايسته علمي استاد معظّم حضرت آيت‌الله العظمي صانعي، در پايان اين مقال مناسب است به مهم‌ترين آثار تأليفي و تدويني ايشان در حوزه‌ي فقه استدلالي و فتوايي و همچنين حوزه‌هاي عام ديني به صورت فهرست‌وار اشاره کنیم تا خوانندگان محترم بر آن مجموعه اطلاع پيدا کنند. آنچه از آثار معظم‌له تاكنون به زيور طبع آراسته شده و بيشتر آن‏ها نيز چند بار تجديد چاپ و حتي برخي از آن‏ها (همچون رساله‌ی «توضیح المسائل») بيش از هفتاد بار! تجديد چاپ گرديده و منتشر شده‌اند،[5] بدين قرار است:

الف) کتب فارسي

1. رساله‌ي توضيح المسائل

2. مجمع المسائل (3 مجلّد)

3. استفتائات قضايي (2 مجلّد)

4. احکام بانوان

5. احکام نوجوانان

6. استفتائات پزشکي

7. منتخب الاحکام (فارسي)

8. مناسک حج

9. منتخب مناسک حج

10. احکام حج ويژه بانوان

11. احکام عمره مفرده

12. 72 مسأله از مسائل عمره مفرده

13. منتخب اعمال و مناسک حج

14. 110 مسأله از مسائل حج

15. 40 مسأله در حج

16. احكام تعليم و تربيت

17. استفتائات (فتاوای مورد نياز افراد مقيم خارج از کشور)

18. احکام اعتکاف

19. منتخب ادعيه و اعمال ماه مبارک رمضان

20. شهادت زن در اسلام (از منظر حضرت آیت ‌الله العظمی صانعی)؛ تأليف حجت الاسلام و المسلمین فخرالدين صانعي

21. چکيده انديشه‌ها؛ برگرفته از آرا و انديشه‌هاي حضرت آیت ‌الله العظمي صانعي؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

22. همراه با آفتاب (يادمان قله رفيع عشق و فضيلت حضرت امام خميني)؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

23. عقل و عاطفه در نهضت عاشورا؛ برگرفته از آثار و بيانات حضرت آيت ‌الله العظمی صانعی؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

24. پندها و پيام‌ها؛ برگرفته از آثار حضرت آيت ‌الله العظمی صانعی؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

25. امام خميني و راز احياي اجتهاد در عصر حاضر؛ (‌سخنرانی حضرت آيت ‌الله العظمی صانعی)

26. امام خميني اسوه مردم و حکومت؛ (‌سخنرانی حضرت آيت ‌الله العظمی صانعی)

27. انديشه(1) اجتهاد پويا؛ مصاحبه با حضرت آيت ‌الله العظمي صانعي؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

28. انديشه(2) حقوق زنان و کودکان؛ مصاحبه با حضرت آيت ‌الله العظمي صانعي؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

29. اندیشه (3) برخی از مبانی احکام روابط مسلمانان با غیر مسلمانان (برگرفته از دیدگاه‌های حضرت آیت الله العظمی صانعی؛ تدوین مؤسسه فقه الثقلین

ب) کتب عربي

1. مصباح المقلّدين

2. منتخب الاحكام؛ تعريب شده‌ي کتاب «منتخب الاحکام»

3. کتاب الطلاق؛ با تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

4. کتاب القصاص؛ با تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

5. کتاب الإرث (2 مجلّد)؛ با تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

6. کتاب المکاسب(جلد اوّل)‌؛ با تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه‌الثقلين؛ مجلّدات بعدی ادامه دارد.

7. نزهـهالناظر فى الجمع بين الأشباه والنظائر؛ از تأليفات فقيه محقق شيخ نجيب الدين يحيي بن سعيد حلّي؛ با حواشي حضرت آيت‌ الله العظمي صانعي؛ احيا و تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

8. مجمع الفائده و البرهان (جلد اوّل)؛ از تأليفات مقدّس اردبيلي؛ با حواشي حضرت آيت‌ الله العظمي صانعي؛ احيا و تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه‌الثقلين؛ حواشي 8 جلد ديگر آن نيز به اتمام رسيده و در مراحل تحقيق قرار دارد.

9. التعليقـه علي عروه الوثقي؛ از تأليفات سيد محمد کاظم طباطبايي يزدي(4 مجلّد)؛ با تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

10. التعليقـه علي تحرير الوسيلـه؛ از تأليفات امام خميني(2 مجلّد)

11. هدايـه الناسکين؛ از تأليفات شيخ الفقهاء شيخ محمد حسن نجفي (‌صاحب جواهر‌)؛ با حواشي حضرت آيت ‌الله العظمي صانعي؛ احيا و تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

12. دليل الناسک؛ از تأليفات آيت ‌الله العظمي سيّد محسن حکيم؛ با حواشي حضرت آيت ‌الله العظمي صانعي؛ تصحيح و تحقيق مؤسسه فقه الثقلين

13. مناسک الحج؛ تعريب شده‌ي کتاب «‌مناسک حج»

14. مأه مسألـه و عشر من مسائل الحج؛ تعريب شده‌ي کتاب «110 مسأله از مسائل حج»

15. شهاده المرأه فى الإسلام؛ تعريب شده‌ي کتاب «شهادت زن در اسلام»، تأليف حجت الاسلام و المسلمین فخرالدين صانعي

16. رسالـه فى الربا

17. لباب الألباب؛ برگرفته از آرا و انديشه‌هاي حضرت آيت ‌الله العظمي صانعي؛ تعريب شده‌ي کتاب «چکيده انديشه‌ها».

ج) کتب مرتبط با حضرت آیت ‌الله صانعی

1. استقلال مرجعيّت شيعه (واکاوی يک واقعه)‌؛ تدوين مؤسسه فقه‌‌الثقلين

2. فقيه نوانديش (روايت زندگي علمي، معنوي و سياسی حضرت آيت‌الله العظمي صانعي)؛ جمعي از شاگردان معظّم‌له

3. نگاهی کوتاه به زندگی‌ مرجع عالیقدر حضرت آیت ‌الله العظمی صانعی؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

4. حديث زندگي (داستان زندگي حجت الاسلام آشيخ محمد علي صانعي؛ والد ماجد حضرت آیت‌الله العظمی صانعی)؛ تدوين مؤسسه فقه الثقلين

5. قاعده عدالت و نفی ظلم؛ (به ضمیمه گفتگو با حضرت آیت ‌الله العظمی صانعی)

6. نبذه عن حیاه المرجع الکبیر سماحـه آیت‌‌الله العظمی الشیخ یوسف صانعی

7. تعقیبات نماز؛ منتخب ادعیه و آداب ماه محرم و صفر؛ تألیف حجت الاسلام و المسلمین فخرالدین صانعی؛ تدوین مؤسسه فقه الثقلین

د) کتب انگليسي و ترکی

8. A Selection of Islamic Laws (منتخب الاحكام)

9. A Brief Biography of the Great Religious Authorit (نگاهي کوتاه)

10. Grand Ayatollah Saanei’s Biography (زندگينامه)

11. The Essence Of Thoughts چکيده انديشه‌ها))

12. TAM ILMIHAL رساله عمليه ترکي))

مؤسسه فرهنگی فقه الثقلين

مؤسسه فرهنگي ـ هنري‌فقه‌الثقلين[6] با آدرس اينترنتي www.feqh.ir و پست الکترونيکي info@feqh.ir كه وابسته به دفتر معظّم‌له در قم مي‌باشد، كليه‌ي آثار ايشان را پس از تصحيح،‌ تحقيق، تدوين و تنظيم، منتشر و در اختيار همگان قرار مي‌دهد.

همچنين، مجموعه آرا و نظرات فقهي متفرّدِ حضرت آيت‌الله‌العظمي صانعي که توسط این مؤسسه و تحت اشراف معظّم‌له تدوين و منتشر شده است عبارتند از:

الف) کتب فارسي

1. فقه و زندگي(1) رباي توليدي

2. فقه و زندگي(2) برابري قصاص (زن و مرد، مسلمان و غير مسلمان)

3. فقه و زندگي(3) برابري ديه (زن و مرد، مسلمان و غير مسلمان)

4. فقه و زندگي(4) قيمومت مادر

5. فقه و زندگي(5) ارث زن از شوهر (در صورت انحصار)

6. فقه و زندگي(6) قمار، مسابقات و سرگرمي

7. فقه و زندگي(7) بلوغ دختران

8. فقه و زندگي(8) وجوب طلاق خلع بر مرد

9. فقه و زندگي(9) ارث غير مسلمان از مسلمان

10. فقه و زندگي (10) کتاب‌هاي گمراه کننده (کتب ضلال)

11. فقه و زندگي (11) امر به معروف و نهي از منکر

12. فقه و زندگي (12) غنا و موسيقي

13. فقه و زندگي (13) کفايت اغسال از وضو

14. فقه و زندگی (14) ارث زوجه

15. فقه و زندگی (15) دیه بر عاقله

ب) کتب عربي (تعريب شده‌ي کتاب‌های فقه و زندگی)

1. سلسلـهالفقه المعاصر (1) الربا الاستثمارى

2. سلسلـهالفقه المعاصر (2) مساواه الرجل والمرأه والمسلم و غيره فـى القصاص

3. سلسلـهالفقه المعاصر (3) مساواه الديـه الرجل والمره والمسلم والكافر

4. سلسلـهالفقه المعاصر (4) قيمومـه الاُمّ

5. سلسلـهالفقه المعاصر (5) إرث الـزوجـه من الـرجل فى صوره الانحصار

6. سلسلـهالفقه المعاصر (6) القمار، المسابقات، التسليـه

7. سلسلـهالفقه المعاصر (7) بلوغ البنات

8. سلسلـهالفقه المعاصر (8) وجوب طلاق الخلع علي الرجل

9. سلسلـهالفقه المعاصر (9) إرث غير مسلم من المسلم

10. سلسلـهالفقه المعاصر (10) کتب الضلال

11. سلسلـهالفقه المعاصر (11) الأمر بالمعروف والنهى عن المنکر

12. سلسلـهالفقه المعاصر (12) الغناء والموسيقي

13. سلسلـهالفقه المعاصر (13) اجزاء الغسل عن الوضوء

14. سلسلـهالفقه المعاصر (14) ارث الزوجـه

15. سلسلـهالفقه المعاصر (15) دیـه العاقلـه

احیاء التراث

علاوه بر اين، مؤسسه فرهنگی فقه الثقلين بنا به سفارش و ترغيب حضرت آيت‌الله صانعی در امرخدمت‌رسانی به حوزه‌های علميّه و احيای متون فقهی فقهای عظام (رضوان‌الله تعالی عليهم)، اقدام به احیا و تصحيح و تحقيق برخی از اين کتاب‌ها نموده است. نسخه‌های اين متون به صورت مخطوط بوده و پس از نسخه‌خوانی و عمليات احيايي به شکل مطلوبی به زيور طبع آراسته گرديده‌اند. از جمله اين کتاب‌ها عبارتند از:

1. مصابيح الأحکام؛ از تأليفات علامه بحرالعلوم؛ با تصحیح و تحقیق حجت الاسلام و المسلمین فخرالدین صانعی و حجت الاسلام سید مهدی طباطبایی

2. جامع الشتات؛ از تأليفات ميرزای قمی؛ با تصحیح و تحقیق مؤسسه فقه الثقلین

3. منجّزات المريض؛ از تأليفات آيت‌الله العظمی سيّد محمدکاظم يزدی (صاحب عروه) ؛ با تصحیح و تحقیق مؤسسه فقه الثقلین

4. جواهر الفرائض؛ از تأليفات خواجه نصيرالدين طوسی؛ با تصحیح و تحقیق مؤسسه فقه الثقلین

5. رسالـه فی المعاملـه و الاختلاف بين المتعاقدين؛ از تأليفات آيت ‌الله شيخ محمدرضا حسين‌آبادی جرقويه‌ای؛ با تصحیح مؤسسه فقه الثقلین

6. رسالـه فی الشبهات المقرونـه بالعلم الاجمالی والقبلـه؛ از تأليفات آيت‌الله شيخ محمدرضا حسين‌آبادی جرقويه‌ای؛ با تصحیح مؤسسه فقه الثقلین

در باب «کتابشناسی تفصیلی» و معرفی آثار و ویژگی تألیفات و تحقیقات استاد معظم هنوز کار بایسته‌‌ای انجام نشده و در اینجا فقط نمونه‌وار به معرفی بیشتر و ذکر اهمیت چند عنوان از آن‏ها می‌پردازیم:

1 ـ کتاب ابتکاری و گرانسنگ «استفتاآت قضایی» در دو جلد (در بیش از 1000 صفحه قطع وزیری) از سوی مؤسسه فقه‌الثقلین سامان يافته و توسط انتشارات پرتو خورشید منتشر شده است. این اثر حاصل زحمات چندين ساله مجتهدى روشن بين و تواناست كه بیش از پنج دهه از عمر شریف خود را وقف علم و فقاهت و خدمت به حوزه‌هاى علميه و جامعه كرده است. گردآورى، بازنگرى و تنظيم اين مجموعه از ميان چند هزار استفتا، خود كارى طاقت‌فرساست كه با هدف فراهم ساختن فرصت بهتر و امكان بيشتر براى استفاده از فتاواى حقوقى، جزايى و قضايى ايشان به ويژه توسط فرزانگان حوزه قضا و قانون و كارشناسان امر صورت گرفته است. چنان كه پيداست محتواى کتاب بر اساس پرسش‌هايى شكل گرفته كه نوعاً از سوى مقلدان، مراكز، كارشناسان و علاقه‌مندان به مسائل فقهى در سطوح مختلف علمى مطرح شده است. تفاوت پاسخها در اجمال و تفصيل و استدلال و استناد نيز به سطوح مختلف سؤال‌ها و سؤال كنندگان بر مى‌گردد. ضمناً سابقه خدمات قضایی استاد و تجارب عملی در مقام دادستان کل کشور و عضویت فقهای شورای نگهبان بر غنای مباحث کتاب و واقع نگری‌های آن افزوده است.

اين مجموعه دو جلدی نزديك به دو هزار استفتاء را در بر مى‌گيرد كه شامل سه بخش كليات قضا، جزائيات و امور حقوقى مى‌شود. جلد اوّل شامل استفتاهاى قضايى و جزايى است و جلد بعدى آن استفتائات حقوق مدنی را در بر مى‌گيرد. البته بخش سوم به تناسب ابواب مختلف فقه، بسى گسترده‌تر و پر مسئله‌تر از دو بخش ديگر است. طبيعى است با توجه به استمرار استفتاها، اين مجموعه می‌تواند در آينده گسترش نیز یابد.

حضرت آيت ‌الله صانعى تا كنون فتاواى متعددى را در زمينه‌هاى مختلف فقهى از جمله بخش قضا و جزا داشته‌اند كه مورد توجه محافل مختلف قرار گرفته است و در اين ميان برخى از آراى ايشان نيز محلّ بحث و گفتگوى شخصيت‌هاى علمى و مراكز حوزوى و دانشگاهى بوده است. صرف نظر از برخى داورى‌هاى غير علمى كه همواره در برابر ديدگاه‌ها و آراى تازه يا مخالف با انگيزه‌هاى مختلف وجود داشته و دارد، در طول سال‌هاى گذشته هر چند اندك، برخى نظرات ايشان شاهد ارزيابى‌هاى عالمانه، در سبك و سياق مباحث حوزوى بوده كه مايه خرسندى است و مورد استقبال ایشان نیز بوده است.

در اين مجموعه نيز در بخش قضا و جزا شاهد بخشى از فتاواى قابل توجه هستيم، از جمله: عدم شرطيت ذكوريت و اجتهاد در قاضى، تساوى زن و مرد در شهادت، صحت و نفوذ شهادت غير شيعه و اهل كتاب، تعريفى خاص از مرتدّ و شرايط اجراى حد آن، تساوى ديه زن و مرد مسلمان و غير مسلمان، لزوم جبران خسارت روحى، حكم قتل غير مسلمان توسط مسلمان، عدم قصاص مادر در قتل فرزند، تساوى زن و مرد در اجراى قسامه، و تساوى زن و مرد در استيفاى قصاص.

از سوى ديگر اين مجموعه به اقتضاى نيازهاى روز، مسائل و فروع بسيارى را در بردارد كه مورد نياز است و در مجموعه‌هاى مشابه كمتر مى‌توان يافت. به عنوان مثال: مسئله مبادله محكومان به حبس ميان كشورها، شرطيت بلوغ يا تميز در مسئوليت كيفرى، كارفرما در پرداخت ديه، سرقت اطلاعات سرّى و رمزدار، نظريه كارشناسى در دعاوى، رسيدگى به جرايم ايرانيان خارج از كشور، مرور زمان در رسيدگى به دعاوى، تجديد نظرخواهى و دهها مسئله دیگر از اين دست.

اين مجموعه با تلاش چند نفر از شاگردان معظم له در مدت چهار سال و با بهره‌گيرى از اساتيد حقوق دانشگاه‌ها و با اشراف و نظارت ايشان براى نشر سامان يافته و براى مراجعان در سطوح مختلف از جمله قضات محترم، حقوقدانان، و وكلا راه‌گشاست است و گامى مفيد در بسط فقه و رشد علم و كاهش مشكلات به شمار می‌آيد.

از آنجا که تدوین و ارائه این مجموعه ارزشمند در نوع خود گامی مهم و اقدامی نو محسوب می‌شود بخشی از مقدمه آن را که حاوی نکات قابل توجهی درباره شیوه اجتهاد مطلوب و نحوه‌ی نگرش و دیدگاه‌های مبنایی آیت الله العظمی صانعی است، در ادامه آورده‌ایم.

2 ـ «مجمع المسائل» که در 3 جلد مفصل (جمعاً بیش از 1600 صفحه وزیری) تدوین یافته، که تا سال 96 ش. هفده بار چاپ شده است!!

این کتاب بخشی از مجموعه استفتائاتی است که طی سال‌ها، از محضر فقیه ارجمند، حضرت آیت الله العظمی صانعی، از طرف قشرهای مختلف صورت گرفته و معظّم له پاسخ گفته‌اند.

این مجموعه‌ توسط چند تن از شاگردان ایشان، از میان هزاران استفتا گزینش شده و به ترتیب رساله «توضیح المسائل» تدوین گردیده‌ است. استاد معظّم به شیوه‌ی معمول خویش و به تناسب، در بسیاری موارد به اجمال به ادلّه‌ی مورد نظر نیز اشاره کرده‌‌اند. این استدلالی بودن پاسخ به استفتائات خود یکی از ابتکاراتی است که متضمن احترام به مخاطب نیز هست و هم می‌تواند پاسخگوی نیاز‌ها و پرسش‌های علمی علاقه‌مندان باشد. چنان که ذکر تاریخ پاسخ‌ها که برای اولین بار در گردآوری مجموعه‌های استفتا صورت می‌گیرد می‌تواند در آینده‌ برای علاقه‌مندان به بررسی تأثیر دو عامل زمان و مکان در فقه، راهگشا باشد.

3 و 4 و 5 و 6 ـ «التعلیقة علی تحریر الوسیله للامام الخمینی»، در دو مجلد مفصل که چاپ چهارم آن در بیش از 1300 صفحه قطع وزیری از سوی مؤسسه چاپ و نشر عروج در سال 1395 ش. در تهران منتشر شد از دیگر آثار علمی حضرت آیت الله صانعی است.

کتاب فقهی «تحریر الوسیله» حضرت امام خمینی (س) از ثمرات ارزشمند دوران تبعید ایشان به شهر بورسای ترکیه است آن هم در زمانی که جز چند کتاب معدود همچون «وسیلـهالنجاه» و «العروه الوثقی» در اختیار نداشتند!

حضرت آیت الله صانعی که بیش از اغلب شاگردان امام بر مبانی و فتاوای ایشان احاطه داشته و سال‌ها این کتاب را محور بحث‌ها و درس‌های خود قرار داده‌اند، تعلیقات گرانبهایی بر آن نوشته‌اند که صفحات بسیاری را به خود اختصاص داده است و همچون دیگر آثار ایشان نشانگر دقت‌ها، نوجویی‌ها و ابتکارات فقهی است.

علاوه بر این تعلیقه دو جلدی، سه عنوان دیگر از تقریرات درس‌های فقهی ایشان که بر اساس «تحریر الوسیله» و به عنوان شرح تفصیلی و استدلالی آن به شمار می‌رود عبارتند از:

«فقه‌الثقلین فی شرح تحریر الوسیله، کتاب القصاص».

«فقه‌الثقلین فی شرح تحریر الوسیله، کتاب الارث» در دو جلد (متجاوز از 1000 صفحه وزیری)

«فقه‌الثقلین فی شرح تحریر الوسیله، کتاب الطلاق» به قلم آیت الله سید ضیاء مرتضوی.

این مجموعه مرتبط با تحریر الوسیله جمعاً 4 عنوان و 6 مجلد را در بر می‌گیرد.

7 ـ یکی دیگر از آثار استاد حاشیه‌ها و تعلیقات ایشان بر کتاب مهم و معروف فقهی «العروه الوثقی» است که همراه با متن اصلی در کنار تعلیقات سه تن دیگر از فقهای بزرگ معاصر (امام خمینی، آیت الله العظمی خویی و نیز آیت الله العظمی سیستانی) در 4 مجلد و نزدیک به 2000 صفحه از سوی مؤسسه فرهنگی فقه‌ الثقلین به چاپ رسیده است که این تعلیقات هم به نوبه خود حاوی فتاوا و دیدگاه‌های تازه استاد می‌باشد.

-------------

[1]. صحيفه امام.

[2]. همان، ج 17، ص 231.

[3]. همان، ج 19، ص 309.

[4]. همان، ص 311.

[5]. برخي آثار و تأليفاتي که در مراحل تحقيق و تدوين قرار دارند و يا به مرحله‌ي چاپ و توزيع نرسيده‌اند، نام آنها در اين ليست نيامده است. با اميد آن‌که، مراحل تحقيق و آماده‌سازي آنها به پايان رسيده و هر چه سريع‌تر در دسترس جويندگان قرار گيرد.

[6]. مؤسسه فرهنگی فقه‌الثقلين مجموعه‌اي است متشکل از عدّه‌ای فضلا و شاگردان حضرت آيت‌الله العظمي صانعي و همچنين برخي صاحب‌نظران و انديشمندان نزديک به مواضع و آراي علمي و فقهي ايشان که به بررسي، تحليل، تصحيح، تحقيق و تدوين کتب و نظريات معظّم‌له و تحقيق در مباحث عام فقهی،‌ مي‌پردازند.