پس از این، ذیل بحث از امضایی یا تأسیسی‌بودن دیه خواهیم دید که حکم صد شتر برای جان انسان امضایی است؛ یعنی شارع دیه مورد قبول و معروف و متعارف در زمان خودش را امضا و به آن حکم کرده است.

در قرآن، آنجا که بحث قصاص مطرح است، می‌فرماید:

(فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْ‌ءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ) (بقره (2): 178)؛ کسی که از جانب برادر دینی‌اش چیزی به سود او بخشیده شد، پس باید از معروف (متعارف) پیروی کند و پرداختی به نیکی به او داشته باشد.

ظاهراً مراد از «شیء» حق قصاصی باشد که از آن صرف‌نظر شده تا نوبت به پیروی از معروف و پرداخت به نیکی رسیده است.

به نظر می‌رسد مراد از معروف در پرداخت عوض برای جان یک انسان در آن زمان، همان صد شتر بود که جناب «عبدالمطلب» در جاهلیت سنت نهاده بود و به جهت آن‌که نزد عقل و فطرت حسن بود و خسارت ناشی از فقدان شخص را جبران می‌کرد و تألمات روحی اولیا و بازماندگان مقتول را تسکین می‌داد و در نهایت، مصالح فرد و خانواده و قبیله را تأمین می‌کرد، مورد قبول عموم قرار گرفت و معروف و متعارف شد.

در «کنزالعرفان» ذیل «فاتّباع بالمعروف» می‌گوید: «این درخواستی از عفوکننده است که دیه را به معروف مطالبه کند و زیادتر و با فشارآوردن آن را نخواهد» (سیوری، 1384ق، ج 2، ص 356).[1]

از این آيه نکاتی استفاده می‌شود:

الف) پیروی از معروف لازم است و ممکن است از همین بخش از آیه استفاده شود که اگر در این زمینه پرداخت مال دیگری غیر از شتر به ارزش دیگری غیر از ارزش جسد شتر یا نوع دیگری غیر از پرداخت مال توسط اولیای مقتول، متعارف باشد؛ به‌گونه‌ای که حسن آن نیز مورد تأیید عقل و فطرت باشد، می‌تواند تبعیت شود؛ چون از ظاهر آیه استفاده می‌شود که اتباع معروف و متعارفی که نزد عقل و فطرت پسندیده است[2] و شارع آن را رد نکرده، جایز است و در صورتی که جایگزین بهتری ندارد، می‌توان به لزوم پیروی از آن حکم کرد. پس هر وضعی که به جهت حسنش نزد عقل و فطرت مورد قبول عموم قرار گیرد و معروف شود، تبعیت از آن در فرض احراز عدم رد شارع مشروع است.

ب) از لزوم پیروی از معروف استفاده می‌شود که شارع در تقدير غرامت و مالی که مقدار مورد نظر او را نشان می‌دهد، از معروف و متعارف پیروی کرده است؛ به این معنا که اگر مال دیگری متعارف بود، مبلغ مورد نظرش را در قالب آن مال تعیین می‌کرد، ولی با این وجود تصور شده است که در موارد قتل و آسیب‌دیدگی، شتر اصالت و موضوعیت دارد که در بحث موضوع دیه به آن خواهیم پرداخت.

--------

[1]. قطب راوندى مى‌گوید: «و يحتمل بالمعروف أن يكون صفة لامر الله أن يكون ما يتعارفه العرب بينها من دية القتلی بینهم اذا ارادوا الاصلاح و حقن الدما» (قطب الدین سعید بن عبدالله راوندی، ج 2، ص 400).

[2]. در حالی که اگر امر قبیحی متعارف باشد، این تعارف از نظر عقل و نقل مردود است.