اهمیت این مسأله در احکام اجتماعی ـ که رفتاری دینی موجب لغو و وهن شود ـ از فرد تجاوز می­کند و جامعه دینی را درگیر می­نماید. لذا گاهی افراد زیادی از جامعه پذیرش آن حکم را ندارند، دیگر جایی برای تأکید کردن ندارد. دین وقتی اثربخشی دارد که زمینه پذیرش و اجرا داشته باشد، لذا پیامبران تدریجاً احکام را بیان کرده؛ بلکه وقتی پیامبر6 حکمی را بیان کرده و نتیجه نداشته، آن را تخفیف می­داده است. این آیه شریفه: )اَلْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا( (انفال: 75) گویای این است که خدا در آغاز، توقّع چیزی داشته در ایستادگی و مقاومت، اما بعد فرموده است: اكنون خدا بر شما تخفيف داده و معلوم داشت كه در شما ضعفى هست که دیگر نمی­ توانید. لذا پیامبر گرامی، بخش زیادی از احکام را در مکه به صورت الزام بیان نکرد و احکامی را که در مدینه گفته، آرام­آرام بیان کرده است. بخشی از انجام وظیفه ملاحظه غایت بیان و نتیجه‌ بخشی در جامعه به صورت کلی بوده است، هرچند افرادی آمادگی داشته و خود پیش از وحی هم ملتزم به آن بوده‌اند. این مسأله در احکام اجتماعی از سوی فقهای بسیاری مطرح شده است. مثلاً یکی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر شرط تأثیر است. شرط تأثیر در حقیقت توجه به پیامد و غایت حکم است، به ویژه گاه که به­ جای اثر مطلوب، تأکید بیهوده، اثر منفی برجای بگذارد. لذا برخی در امر به معروف این مسأله را مطرح کردند که نباید عمل به معروف و نهی از منکر سبب «وهن دین» گردد.

نمونه دیگر از توجه به غایت حکم تردید در برخورد با کتاب‌های گمراه‌کننده است، زیرا هرچند فقیهان بسیاری در اطلاق حرمت خرید و فروش و نگهداری تردید نکرده، اما کسانی قائل شده که خرید و فروش کتب ضاله در صورتی حرام است که احتمال گمراهی بدهیم.[35] همچنین برخی در مسأله حفظ یا نابودی کتب ضلال مطرح کرده که اگر اصرار به نابود کردن آن موجب جلب توجه بیشتر آن خواهد شد، نابود کردن منتفی می­شود، لذا به صراحت نوشته‌اند، امروزه به‌جهت پیشرفت ابزارهای چاپ و نشر، نابود کردن یک کتاب نه‌تنها موجب محو شدنش نمی‌شود، که توجه و رغبت مردم نسبت به آن را افزایش می‌دهد.[36] همچنین حفظ و نشر کتب ضاله به‌علت آن‌که مشتمل بر خرافات و موهومات‌اند، خود موجب بطلان مطالب این کتاب‌ها می‌شود. بنابراین حفظ آن‌ها حرام نبوده و از بین بردنشان واجب نیست. که نشان می­دهد غایت‌گرایی و ترتّب نتیجه در فقه امر مفروضی بوده و در احکام اجتماعی امر مسلّمی است.

البته نمونه­ های دیگری نیز از این باب مثل جهاد، و جنگ با دشمن نتیجه‌بخش نباشد یا آثار تخریبی داشته باشد و یا در امر صلح و ده‌ها مسأله دیگر در کتب فقهی توجه به غایت مطرح شده است و چون حرمت تنفیر ناظر به نتیجه اجرای حکم و غایت است که اگر اثر معکوس برجای بگذارد، غایت حکم رعایت نشده و لزوم و حرمت آن منتفی و شاهدی بر مبنای قاعده قرار گرفته است.

-----------------

[33]. خمینی، روح ­الله، تحریر الوسیلة، ج 1، ص 467، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران.

[34]. فاضل لنکرانی، محمد، تفصيل الشريعـة في شرح تحرير الوسيلة ـ کتاب الحج، ج 5، ص 10.

[35]. وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، ج 3، ص 15، قم، مدرسه امام باقر7. 

[36]. منتظری، حسینعلی، المکاسب المحرمة، ج3، ص 104؛ شهیدثانی، مسالک الأفهام، ج 3، ص 127.