عنوان فرعي: نيّت(قصد، آهنگ)

«و انتَهِ بِنيّتي الي اَحسَنِ النيّاتِ؛» و نيّتم را به نيکوترين نيّتها منتهي کن(فرجام نيّتم را نيکوترين گردان)

معناي نيّت

نيّت در لغت، به معناي قصد و تصمي م بر انجام کار است: «النیّة هي القصد و العزم علي الفعل»(1). نَوَي الشئَ نَواةً،نیّةًونیّة(ن و ي)، آن چيز را قصد کرد، نيّت و آهنگ کرد. مانند آن که گفته مي شود: نوي السفر؛ آهنگ سفر کرد.و اما مردا از نيّت در کلام امام سجاد(ع)، مطلق قصد و آهنگ انجام کاري معين است براي وصول به هدف و غرض و به اعتبار معنا به سه قسم تقسيم مي شود:

مراتب نيّت

انسانها با اينکه همگي در انسانيّت مشترکند اما به لحاظ ظرفيت فراخ و تو در تويي که دارند، با يکديگر متفاوتند و اين تفاوت گاهي از زمي ن تا آسمان است. اگر چه همگي به ظاهر انساناند، اما به باطن از «يزيد» تا «بايزيد» و از «ابوجهل» تا «محمد(ص)» فاصله دارند با اين حال همه انساناند. همي ن همانندي ظاهري است که حقيقت جويان سادهلوح ظاهربين را، که صورت از معنا نمي شناسد، به خطا مي افکند و هر دو را در يک سطح مي بينند و به قياس مي آورند: «گر به صورت، آدمي انسان بُدي / احمد و بوجهل يکسان بُدي»(8). از پيامبر گرامي اسلام(ص) نقل شده است که فرمود: «لَيسَ شَئٌ خَيرًا مِن اَلفِ مِثلِهِ إلاّ الإنسانَ(9)؛ چيزي نيست که از هزار مانند خود بهتر باشد مگر انسان.» در تفاوت دو انسان مؤمن نيز فرمود: «لانَعلَمُ شَيئاً خَيرًا مِن اَلفِ مِثلِهِ إلاّ الرَّجُلُ المُؤمِنُ(10)؛ چيزي را نمي شناسم که از هزار خود بهتر باشد مگر مرد مؤمن.» بر پايه همي ن تفاوت مي ان انسانها و تفاوت مي ان مؤمنان با يکديگر، نيّتها نيز متفاوتاند: برخي کارها را به نيّت دستيابي به خواهانيهاي نفساني و بهرهمندي از متاع اندک دنيا انجام مي دهند، مانند منافقان و رياکاران. اينان کساني هستند که به تعبير قرآن کريم در جهان واپسين بي بهرهاند؛ « لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ»(11) و اينان هما نها هستند که نيّتهاي پست و پليد دارند و پيامبر(ص) درباره فرجام نيّتهاي آنان هشدار داده است:«... فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الرِّيَاءَ فَإِنَّهُ شِرْكٌ بِاللَّهِ إِنَّ الْمُرَائِيَ يُدْعَى يَوْمَ الْقِيَامَةِبِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ يَا كَافِرُ يَا فَاجِرُ يَا غَادِرُ يَا خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُكَ‏ وَ بَطَلَ أَجْرُكَ وَ لَا خَلَاقَ لَكَ الْيَوْمَ فَالْتَمِسْ أَجْرَكَ مِمَّنْ كُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ...(12)؛... پس از خداوند پروا کنيد و از ريا دوري گزينيد که ريا شرک به خداوند است. در روز رستاخيز رياکار به چهار نام خوانده مي شود: اي کافر، اي تبهکار دروغگو، اي خائن پيمان شکن، اي زيانکار! کردارت تباه شد و پاداشت به هدر رفت و امروز براي تو بهره اي نيست، پس پاداشت را از کسي که به خاطر او کار کردهاي بخواه!» و برخي نيّتشان خوب است. کارها را براي بهرهمندي از نعمتهاي بهشت، يا ترس از عذابهاي جهنم، يا به خاطر هر دو ـ شوق بهرهمندي از نعمتهاي بهشت و ترس از عذابهاي جهنم ـ انجام مي دهند. بيشتر مؤمنان در امور عبادي، با همي ن نيّت و انگيزه، تکاليف الهي و انساني خود را انجام مي دهند. گروهي براي بهشت: « إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ(13) همانا خداوند از مؤمنان، خودشان و داراييهايشان را خريده است در برابر اين که بهشت از آنِ آنها باشد.» و اينان به طور قطع، به رستگاري بزرگ دست يافتهاند؛ و گروهي ديگر مؤمناني هستند که به خاطر ترس از عذابهاي دوزخ: «يَخَافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَارُ» ؛(14) از روزي مي هراسند که دلها و ديدهها در آن زير و رو مي شوند». و اما در اين مي ان مؤمناني هستند با نيّت پاکتر و نيکوتر و انگيزهايي فراتر از گروههاي ياد شده. آري، با اين که از جهان واپسين و عذاب الهي سخت در هراسند و به بخشايش خداوند بخشايشگر امي د مي برند، شيفته و بيقرار لقاي پروردگارند. براي همي ن کارهايشان تنها براي خداست و در پرستش او هيچ کس را شريک نمي سازند؛ اينان اولياي بزرگ خدايند. آناني هستند که هيچ سودا و داد و ستدي از ياد خداوند بازشان نمي دارد: «رِجَالٌ لاَ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لاَ بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ (15)؛ بندگان ناب و خالصاند که خداوند در ژرفاي انديشهها و در عمق خردهاشان با آنان زمزمه مي کند» و گفتگو دارد:« عِبَادٌ نَاجَاهُمْ فِي فِكَرِهِمْ وَ كَلَّمَهُمْ فِي ذَاتِ عُقُولِهِمْ »(16). و اين شيفتگي و بيقراري تا آنجاست که فراق محبوب، برايشان تحمل ناپذير است. در مناجات مولاي عارفان و امام انس و جان بينديشيد: «يَا إِلَهِي وَ سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ وَ رَبِّي صَبَرْتُ‏ عَلَى‏ عَذَابِكَ‏ فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِك‏»(17). ما حصل اينکه، انسانها اگرچه به ظاهر همگي در انسان بودن يکساناند و اما در واقع با هم متفاوتند و همي ن تفاوت، خاستگاه مراتب نيّتها و انگيزههاي آنان است و حتي مؤمنان در انجام وظايف بندگي و تکاليف انسانيشان، داراي نيّتها و انگيزههاي متفاوتند، هم چنانکه ايمان و يقينشان متفاوت است؛ ايمان و يقين در مرتبه فروتر، ايمان و يقين متوسط و ايمان کاملتر و يقين برتر. و اين همان حقيقت متعالي است که در آموزههاي اهل بيت(ع) به تکرار بدان تأکيد شده است. امام صادق (ع) فرمود:«إِنَّ الْعُبَّادَ ثَلَاثَةٌ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَوْفاً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى طَلَبَ الثَّوَابِ فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأُجَرَاءِ وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حُبّاً لَهُ فَتِلْكَ عِبَادَةُالْأَحْرَارِ وَ هِيَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ (18)؛ عابدان(پرستندگان) سه گروهاند: گروهي خداي عزيز و جليل را از ترس پرستند اين پرستش بردگان است، و گروهي خداي بزرگ و والا را به سوداي ثواب (به شوق بهشت) پرستند اين پرستش مزدوران(بازرگانان و سوداگران) است، و اما در اين مي ان، گروهي خداي عزيز و جليل را به انگيزه محبت او پرستند که اين پرستش آزادگان و برترين نوع پرستش است.» در تاريخ فرهنگ اسلامي بزرگاني هستند که وجودشان يکپارچه خوف از خداوند بودهاند؛ بدين معنا که خداوند با مولويّت خود چنان بر آنان تجلي کرده که از دل فرحناکشان ذرهاي باقي نمانده بود. اينان زاهدان با ترسي بودند که در سراسر زندگي از خوف سوء عاقبت، تلخکام و دلنگران بودند و مي انديشيدند که مبادا خداوند عزيز جبار متکبر آنان را چنان محکوم کند و در آتش افکند که در کمال ذلت و بيچارگي توان اندک اقدامي را نداشته باشند: «يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ»(19). و از سوي ديگر، بندگاني بودند که خداوند را تاجرانه و کاسبانه پرستيدند؛ يعني به شرط مزد که البته پرستش اين دو گروه مشروع و مطلوب پروردگار متعال است؛ چرا که خداوند خود در قرآن کريم هم وعده بهشت داده است، هم از عذاب دوزخ بر حذر داشته است و افزون بر اينها، همواره به مقتضاي حکمت، در مقام تکليف توان و طاقت بندگانش را منظور داشته است. بنابراين پرستش خداي تعالي به انگيزه بهشت يا به خاطر ترس از عذاب، پرستشي بايسته و مطلوب است؛ چرا که بيشتر مردم از اين که خدا را « لوجه الله» و به انگيزه محبت، پرستش کنند، معذورند. اين دو گروه از بندگي و پرستش، همي ن را مي دانند که امي د به رحمت و ترس از عذاب او دارند. و اين امي د به رحمت و ترس از عذاب و يادآوري آن را، بالاترين مرتبه بندگي و پرستش خدا مي دانند از همي ن روست که با ياد دوزخ و عذابهاي آن، خويشتن را از آتش دوزخ باز مي دارند و با ياد بهشت و نعمتهاي آن، خويشتن را براي ورود به آن تشويق مي کنند. در اين مي ان بندگاني بودند که از روز بسيار سخت رستاخيز که شرّ آن همه گير است سخت مي هراسيدند و در محراب بندگي، چون مارگزيده به خود مي پيچيدند و با اندوه فراوان مي گريستند و جانهاشان از شوق بهشت سرشار بود، با اين حال ژرفاي روحشان را عظمت آفريدگار لبريز کرده بود و چنان با احتشام و بزرگي در جانشان نشسته بود که هر چه جز او بود در نگاهشان خرد و ناچيز مي نمود. آري، با بهشت چنان بودند که گوي بدان راه جستهاند و غرق ناز و نعمتاند، و با دوزخ به گونهاي که پنداري در آن مي زيند و در زير شکنجهاند و اما از اين هر دو عبور کرده بودند، تا آنجا که در نجواي خود با خداوند چنين مي گفتند: «مَا عَبَدْتُكَ‏ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا طَمَعاً فِي جَنَّتِكَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ (20)؛ اي اله و معبود من، هرگز تو را براي ترس از آتشي که براي گناهکاران افروختهاي و به طمع بهشتي که براي بندگان شايسته ات فراهم آوردي، پرستش نکردهام؛ بلکه تو را از آن رو که شايسته پرستشي پرستيدهام.»

دو نکته