جلوه‌هایی از حقوق انسان در ادبیات فارسی

نخستین انتظار ما از متون ادبی، بیان پیام و محتوا در شکل و صورتی زیبا و بلاغی است. ادبیات در نگاه نخست، متنی است در زبان که به شکلی زیبا و جذّاب ارائه شده است؛ اما با توجه به متون فراوان و غنی ادب فارسی در دورۀ طولانی بیش از هزار سال که بیشتر آنها محتوایی فرهنگی، دینی، اجتماعی، تعلیمی و در مجموع محتوایی مورد پسند ما دارند، از این رسانۀ تاریخی انتظار بیشتری داریم و آن نگاه و کلام شاعران و نویسندگان دانا و توانای ما به موضوعات انسانی و اخلاقی و اجتماعی است.

انسان به سبب انسان بودنش و حقوق و ویژگیهایی که دارد یکی از موضوعاتی است که امروزه بیشتر به آن توجه می‌شود؛ بنابراین با نگاه و بیان و خواست امروز، نباید از ادبیات گذشته و تاریخی خود انتظار داشته باشیم که آنچه را امروز می‌گوییم و می‌پسندیم، بیان و ارائه کرده باشد ولی در مجموع می‌توان جلوه‌هایی از بارتاب شخصیت انسان، فقط به خاطر انسان بودن و آنچه را حقوق انسان می‌دانیم در کلام و نوشتار گوناگون شاعران و نویسندگان بیابیم. در اینجا نمونه‌هایی را پیشکش می‌کنیم.

نخستین موضوعی که می‌توان ارزش و حقوق انسان را در آن دید و در متون ادبی و تفسیری زبان فارسی به آن پرداخته شده، آغاز خلقت انسان است. آنجاست که ارزش انسان در نزد خداوند چنان بود که پروردگار او را از نیستی به هستی آورد و از خاک آفرید و به او کرامت بخشید. این کرامت و عزت، بزرگترین لطف و حقی است که خداوند به انسان روا داشته است.

کشف الاسرار رشیدالدین میبدی، یک دورۀ کامل از ترجمه، تفسیر و تأویل آیات قرآن کریم و از متون قرن ششم هجری است است. این کتاب بزرگ که یک بخش آن با نگاه و زبانی ادبی نوشته شده، این موضوع را چنین بیان می‌کند:

«مقربّان درگاه عزّت و ساکنان حضرت جبروت، انگشت تحیّر در دهانِ تعجب گرفته که شگَرف کاری و عجب حالی که خاکیان را برآمد. نواختگان لطف اویند و برکشیدگان عطف اویند ، عارفان به تعریف اویند، مُشرّفان به تشریف اویند، واصلان به ایصال اویند، نازان به وصال اویند. نرگس روضۀ جود ایشانند، سرو باغ وجود ایشانند، حُقّۀ[1] دُرِّ حکمت ایشانند، نور حَدقۀ عالم قدرت ایشانند، خالق بی‌نظیر یکی است و مخلوق بی‌نظیر ایشانند، اَحسنُ الخالقین یکی است، احسن المخلوقین ایشانند: «لَقَد خَلَقنا الانسانَ فی أَحسنِ تقویم». عالَم و آدم نبود، عرش و لوح و قلم نبود، بهشت و دوزخ نبود که ایشان را بی‌ایشان حدیث محبت بود که «یُحبُّهم و یُحبّونه». ای جوانمرد توسُل بندگان، بدو هم به احسان قدیم اوست. درویشان و مؤمنان که به حق جَلّ جلالُه وسیلت می‌جویند هم به احسان قدیم وی می‌جویند.

***

یکی از حقوقی که انسانها بر گردن یکدیگر دارند، حفظ امانت است. این موضوع چنان اهمیتی دارد که خدای مهربان در کتاب خویش بر آن تأکید فرموده و انسانها را به رعایت آن سفارش کرده است. کشف الاسرار این موضوع را نیز اینگونه بازتاب می‌دهد:

«قولهُ تعالی: «إِنَّ اللهَ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّ الاَماناتِ إِلی أَهلِها» خداوند مهربان، کریم راست‌دان[2]، کارساز بندگان می‌فرماید در این آیت بندگان خود را به اَدای امانت؛ می‌گوید امانتهای به ذمّت خویش بازرسانید به اهل خویش. یعنی در آن تصرّف مکُنید و از خیانت بپرهیزید که بعد از ایمان و معرفت، بنده را صفتی بزرگ‌تر از امانت نیست و بعد از کفر صفتی زشت‌تر از خیانت نیست. طاعت بنده از امانت رَود و معصیت از خیانت بوَد. خیانت مایۀ فساد است و سرِ همۀ بی‌دولتی و قاعدۀ نافرمانی. و امانت رکن دین است، کمال توحید و صفت پیامبران و فرشتگانِ ربّ العالمین».

نویسنده آنگاه انواعی از امانتها را برمی‌شمارد و به زیبایی حقوقی را که انسانها در این امانات نسبت به یکدیگر دارند بیان می‌کند. این حقوق اگر در بین مردم رعایت شود و اگر جامعه این صفات را مهم بشمارد بی‌گمان سلامت اخلاقی و روانی مردم تأمین و راه سعادت هموارتر می‌شود. میبدی نوشته است:

«و امانتها که کتاب و سنت بدان ناطق است سه چیز است: یکی طاعت و دین که ربّ‌العالمین آن را امانت خواند، گفت: «اِنّا عَرَضنا الاَمانه». دیگر زنان، نزدیک مردان امانتند که مصطفی(ص) گفت: «أَخَذتُموهُنَّ بِاَمانـ الله وَاستَحلَلتُم فُروجَهُنَّ بِکلِمَة الله» سِدیگر[3] مالی که نزدیک وی( = شخصی دیگر) بِنَهی یا سِرّی که نزدیک وی بگویی، آن امانت است. ربّ العالمین گفت: «فَلیُؤَدِّ الذی ائتُمِنَ اَمانتَه»[4] مصطفی (ص) گفت: «اِنَّ الاَمانةَ اِلی مَن ائتَمَنَکَ»[5] و نیز گفت: «اِذا حَدَّثَ الرّجُلُ بِحدیثٍ فَالتَفِت فَهُوَ أَمانتَه[6]» و گفت: «اِنّما تُجالِسونَ بِالاَمانه» یعنی که نشستن شما با خلق خدای باید که به شرط امانت بود، هر چند شنوید در دل نگه دارید، و آنچه ناگفتنی بود بازمگویید. رب العالمین گوش آدمی گشاده آفرید بی‌بند، اگر خواهد و گرنه گوش بشنود و دل بداند لاجَرم او را در شنیدن و دانستن به دل مؤاخذت نیست که بنده را در آن اختیار نیست. اما چشم و زبان هر دو با بند آفریده است؛ تواند که نانِگَرستنی نَنگرد و ناگفتنی نگوید و شرط امانت در دیدار و گفتار به جای آرَد و امانت الله در این هر دو بگزارد؛ از اینجا گفت مصطفی: «اَلمَجالِسُ بِالاَمانه»

***

همۀ ما این سخن معروف پروردگار را شنیده ایم که مؤمنان برادر یکدیگرند. طبعاً این برادری حقوقی را متوجه انسانها می‌کند که گُزاردن این حقوق، موجب صلح و صفای بین انسانها و ضایع کردن و نادیده گرفتن این حق باعث بروز کینه‌ها و اختلافها می‌شود. نخست از زبان نویسندۀ کشف الاسرار چکونگی این حق را بخوانیم:

«قولهُ «‌اِنّما المُؤمنونَ إخوَه»[7] ای پدید آرندۀ هر موجودی، ای پذیرندۀ هر دوری[8]. ای کرَمت بندگان را به روی زمین ضامن، ای مُلک تو از فنا و زوال ایمِن. عزیز کردۀ تو، کس خوار نکند، برکشیدۀ تو کس نگونسار نکند، به داغ گرفتۀ تو کس در او طمع نکند. مؤمنان همه به داغ توأند و در روش خویش با چراغ توأند. ایشانند که در ازل ربّ العالمین ایشان را نواخته و میان ایشان برادری افکنده که «اِنّما المؤمنونَ إخوه». برادری یی که هرگز منقطع نشود، قرابتی که بریده نگردد نسبی که تا ابد بپیوندد».

اکنون که می‌دانیم این حق و برادری پیوندی الهی و گسست ناپذیر است، مهربانانه و خالصانه در گزاردن آن بکوشیم. کشف الاسرار چه با لطافت ما را به رعایت آن سفارش می‌کند:

«ای جوانمرد! چون می‌دانی که مؤمنان همه برادر توأند و در نسَبِ ایمان و تقوی خویشان توأند حق برادری بگذار و شرط خویشی به جای آر. زندگانی با ایشان به موافقت کن؛ راه ایثار و فتوّت را پیش گیر و خدمت بی‌معارضت کن. ایشان گناه کنند تو عذر خواه؛ ایشان بیمار شوند تو عیادت کن؛ حَظّ خود یک‌سر فروگذار و نصیب ایشان زیادت کن. این است حقّ برادری. اگر سَرِ این داری درآی ورنه هجرت کن».

میبدی آنگاه از زبان یکی از عارفان مشهور ویژگی دوست و هم نشینی را بیان می‌کند که نمونه‌های آن را اگر نگوییم نایابند، شاید انگشت شمار بتوان یافت که اگر چنین کسانی یافت شوند یا در محل و شهر و جامعه‌ای این‌گونه از دوستان باشند باید آنها را از اولیای حق دانست:

«ذوالنّون مصری را پرسیدند که صحبت با که داریم و نشست و برخاست با که کنیم؟ گفت: صحبت با کسی کن که وی را مِلک نبُوَد یعنی آنچه دارد از مال و مِلک نه حقّ خویش داند، حق برادران در آن بیش از حق خویش شناسد؛ هر خصومت که در عالم افتاد از تویی و منی خاست؛ چون تویی و منی از راه برداشتی موافقت آمد و خصومت برخاست. دیگر وصف آن است که صحبت با کسی دارد که به هیچ جال بر تو مُنکِر نگردد و اگر در تو عیبی بیند از تو برنگردد؛ داند که آدمی از عیبی خالی نیست و بی‌عیبی و پاکی جز صفت خداوند قدوس نیست. سِدیگر وصف آن است که صحبت که کنی با حق کن نه با خلق؛ زیرا که خلق بگردند[9] چون تو بگردی و حق جلَّ جَلاله به جلال احدّیت خویش و کمال صمدیّت خویش هرگز بنگردد اگرچه خلق بگردند».

***

داشتن قدرت و امکانات و ابزار آن و نیز زورآوری و تیغ و شمشیر و ... اگر برای خیر و صلاح بشر استفاده نشود، معمولاً انسانها را سرخوش و مست می‌کند و عادت کردن به آن صاحبان قدرت را وامی‌دارد که به هر نحو که شده، این قدرت و مُکنت را حفظ کنند. برای حفظ قدرت نادرست نیز کمتر پیش می‌آید که حقوق مردم و انسان­های کم قدرت پایمال نشود و ابزاری که برای ساختن زندگی و پاسداری انسان از جان و مال خود و همنوعان خود بود، برضد دیگران به کار گرفته نشود.

ناصر خسرو قُبادیانی شاعر نامدار قرن پنجم در این باره چنین هشدار می‌دهد:

حاصل نشود رضای سلطان تا خاطر بندگان نجویی

هم در متون دینی ما و هم در متون ادبی به فراوانی از دادگری و برآوردن نیاز مردم تأکید شده است. زیرا مردم بر حاکمان حق دارند و اساساً تشکیل حکومت برای برآوردن حقوق مردم و پاسداشت آن است. بنابراین عدل و دادگری بهترین شیوه در رعایت و پاسداری از حقوق مردم است:

«بخشایش الهی گم شده‌ای را در مَناهی[11] چراغ توفیق فرا راه داشت تا به حلقۀ اهل تحقیق[12] درآمد؛ به یُمن قدم درویشان و صدق نفَس ایشان، ذَمائم[13] اخلاقش به حَمائد[14] مبدّل گشت؛ دست از هوا و هوس کوتاه کرده و زبان طاعِنان[15] در حق او همچنان دراز که بر قاعده اوّل است و زهد و طاعتش بی‌مُعَوّل[16]:

اِنّی لَمُستَتِرٌ مِنْ عَینِ جیرانی وَ الله یَعلمُ اِسراری و اِعلانی[17]

«خانۀ قرض دار هر جا هست ملک الموت را نظرگاه است

صاحب قرض را ز محنت قرض چه حضور نماز سنت و فرض

هرچه داری به قرض ده بالفرض مرده از جوع به که زنده به قرض

گر شود مرد ره به چاه دچار به که گردد به قرض خواه دچار

قرض داری به حبس قاضی مُرد عالَمی قرض را ز عالم بُرد

شبِ گورش به خواب دید کسی که به هرگونه می‌گُریخت بسی

باز پرسید از او که حالت چیست؟ سو به سو جَستن و ملالت چیست؟

گفت کایمن شدم ز عزرائیل نیَم ایمن ز قرض خواه و وکیل

قرض خود را ادا کن و بنشین زان که باشد ادای دین از دین»[18]

حقّ والدین بر فرزند از مهمترین حقوقی است که بر انسانهاست. پاسداشت این حقوق سعادت انسان و رحمت خداوند را به دنبال دارد و بی‌حرمتی و ناسپاسی و تضییع حقوق والدین موجب عذاب است. گاهی غرور جوانی و فراموشی دوران کودکی، آدمی را غافل می‌کند و به ناسپاسی در برابر پدر یا مادر یا هر دو می‌کشاند. در حکایت زیر از زبان شیخ سعدی در بوستان می‌آموزیم که یکی از جایگاههای مهم در شکر بر عافیت رعایت حقوق مادر است:

پس سُنن و وظایف دین در او آموزند و او را بر مواظبت آن ترغیب کنند و بر امتناع از آن تأدیب. و اَخیار[29] را نزدیک او مدح گویند و اشرار را مذمّت. و اگر از او جمیلی صادر شود او را مَحمِدت[30] گویند. و اگر اندک قبیحی صادر شود به مذمّت تَخویف کنند».[31]