1.‌ فقها، عموماً در مبحث دیه، به معنای اصطلاحی آن نپرداخته‌اند، گویا آن را روشن و بی‌نیاز از تعریف دانسته‌اند.

2.‌ دیه در یک تقسیم‌بندی به «دیه جزایی» و «دیه حقوقی» تقسیم می‌شود: «دیه جزایی» در جایی مصداق می‌یابد که اصل مجازات، قصاص است و به دلایلی، تبدیل به دیه می‌شود. اما «دیه حقوقی» شامل مواردی می‌شود که از ابتدا، خود دیه مطرح است.

با این وجود، فقها معمولاً این دو را از یکدیگر تفکیک نکرده‌اند و احکام دیه جزایی را شامل دیه‌ حقوقی هم دانسته‌اند ناصریان[1] که در جای خود به آن اشاره خواهیم کرد.

در قرآن، تنها یک آیه وجود دارد که واژه دیه (آن هم دو بار) در آن آمده است. می‌فرماید:

(و ما کان لمؤمن ان یقتل مؤمنا الّا خطأ و من قتل مؤمنا خطأ فتحریر رقبة مؤمنة و دیّة مُسَلَّمَةٌ إِلى‌ أَهْلِهِ إِلاَّ أَنْ يَصَّدَّقُوا فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ إِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى‌ أَهْلِهِ وَ تَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ...) (مائده (5): 92)؛ و هیچ مؤمنی را نَسِزَد [ سزاوار نیست] که مؤمنی را -جز به اشتباه- بکشد و هر کس مؤمنی را به اشتباه کشت، باید بنده‌ مؤمنی را آزاد و به خانواده‌ او خون‌بها پرداخت کند، مگر این‌که آنان گذشت کنند و اگر [مقتول] از گروهی است که دشمنان شمایند و [خود] وی مؤمن است، قاتل باید بنده‌ مؤمنی را آزاد کند [و پرداخت خون‌بها لازم نیست] و اگر [مقتول] از گروهی است که میان شما و میان آنان، پیمانی است، باید به خانواده‌ وی خون‌بها پرداخت نماید و بنده مؤمنی را آزاد کند.

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، در تنها آیه‌ای از قرآن که در آن، دو بار واژه‌ «دیه» آمده است، نه درباره‌ مقدار دیه سخن گفته شده، نه درباره‌ تفاوت آن نسبت به زن و مرد یا تفاوت آن در موارد دیگر، حتّی عدم تفاوت را نیز بیان نکرده است.

قرآن در مورد قصاص هم می‌فرماید:

(يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى‌ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى‌ بِالْأُنْثى‌...) (بقره (2):178)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در باره کشتگان، بر شما [حق] قصاص مقرر شده؛ آزاد، عوض آزاد و بنده، عوض بنده و زن، عوض زن... .

در آیه‌ بعدی هم آمده است:

(وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) (بقره (2): 179)؛ و ای خردمندان! شما را در قصاص زندگانی است، باشد که به تقوا گرایید.

در سوره‌ مائده نیز می‌فرماید:

(وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ... )(مائده (5): 45)؛ و در [تورات] بر آنان مقرّر کردیم که جان در مقابل جان و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان می‌باشد و زخم‌ها [نیز به همان ترتیب] قصاص دارند... .

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، در آیه‌ 45 سوره‌ مائده نفس در برابر نفس و هر کدام از اعضا در برابر همان عضو قصاص می‌شوند و تفاوتی در قصاص نفس یا اعضای مرد و زن یا آزاد و برده و مانند آن مشاهده نمی‌شود، ولی در آیه‌ قبل (آیه 179 سوره بقره) فرمود: «آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن قصاص می‌گردد». بنابراین، از آیه 45 مائده می‌توان بر عدم تفاوت قصاص مرد و زن استدلال کرد و بر تفاوت قصاص زن و مرد از آیه‌ 179 سوره بقره استفاده می‌شود.

در این‌جا بحث آیات را خاتمه می‌دهیم و در جای خود به دیدگاه‌های مختلف، جهت حلّ مشکلات ظاهری این دو آیه‌ خواهیم پرداخت.

----------

[1]. مقاله «برابری یا عدم برابری دیه زن و مرد»، سیّد علیرضا ناصریان(پایگاه خبری شباویز».